Son yıllarda neandertallerin sandığımızdan daha zeki olduğuna dair bulgular yayınlanıyor. Sarah Kaplan, Washington Post’a yazdığı denemesinde, Homo Sapiens’in ortaya çıkmasının ardından neandertallerin kaybolmasını anlamlandırmaya çalışırken öyle ya da böyle onlarda bir sorun olduğunu düşündüğümüzü belirtiyor. Bu önyargı aslında 1864 yılında neandertal türünü keşfeden William King tarafından ortaya atıldı. Almanya’da Neander Vadisi’nde bulunan bir kafatasını inceledikten sonra “Bir zamanlar [bu türde] mevcut düşüncelerin ve arzuların herhangi bir hayvanınkilerden öteye geçemediğine inanmak durumundayım” demişti.
Ancak son yıllarda bu fikrin yanlış olabileceği, neandertallerin aslında sandığımızdan daha zeki olabilecekleri düşünülüyor. Homo sapiensler gibi taşlardan ve kemiklerden aletler ve süsler yapıyorlardı. Taşlara tahtadan tutamaçlar takmak için katrandan yapıştırıcı kullanıyorlardı. Kartal pençelerinden kolyeler tasarlıyorlardı. Yemek yapmak için ateş kullanıyorlardı. Hatta yeni araştırmaların gösterdiği üzere, doğal ateşi kullanmakla kalmayıp taşlardan bizzat kendileri de ateş çıkarıyorlardı.
Eski bir taş aletin üzerinde bulunan burulmuş bitki lifleri, neandertallerin sicim ve ip gibi daha kompleks aletler kullanabildiğini gösteriyor. 41.000 ila 52.000 yıl öncesine ait bir çakmak taşında bulunan bu tarih-öncesi iplik parçaları, Fransa’nın güneyinde neandertallerin ikamet ettiği mağarada keşfedildi.
Neandertellerin ölülerini gömmek için ritüeller düzenlediklerine dair kanıtlar da mevcut. 2018 yılında araştırmacılar İspanya mağaralarındaki 65.000 yıllık soyut resimlerin neandertaller tarafından yapıldığını öne sürdü. Öyle ya bilim insanları, modern insanların Batı Avrupa’ya o zaman henüz gitmediğini düşünüyor.
Yeni veriler ise neandertallerin sicim de kullandığını öne sürüyor. Eski bir taş aletin üzerinde bulunan burulmuş bitki lifleri, neandertallerin sicim ve ip gibi daha kompleks aletler kullanabildiğini gösteriyor. 41.000 ila 52.000 yıl öncesine ait bir çakmak taşında bulunan bu tarih-öncesi iplik parçaları, Fransa’nın güneyinde neandertallerin ikamet ettiği mağarada keşfedildi.
Ohio Kenyon Üniversitesi’nde çalışan paleoantropolog Bruce Hardy, “bize bunca benzeyen bu yaratık, iptidai ‘öteki’ [işlevi görüyor]”, diyor, “nedense hayatta kalamayacak kadar aptal olduğu varsayılıyor”. Ancak ona göre neandertaller aslında yüz binlerce yıl yaşamış sandığımız kadar aptal olmayan bir tür.
“Saat-yönünün aksi istikamette kıvrılmış üç iplik demeti var, sonra bu kıvrılmış demetler bu defa saat-yönünde birbirlerinin etrafına burulmuş” diyor Hardy. Paris Milli Doğa Tarihi Müzesi’nden Marie-Hélene Moncel ise bu tarz bir ipliğin doğal yollarla oluşamayacağını belirtiyor. Bu tarz bir iplik yapmak ise belli bir teknik bilgi gerektiriyor. Bu veri de neandertallerin sandığımız kadar aptal olmadığını gösteren bulgulardan biri.
“Saat-yönünün aksi istikamette kıvrılmış üç iplik demeti var, sonra bu kıvrılmış demetler bu defa saat-yönünde birbirlerinin etrafına kıvrılmış” diyor Hardy. Paris Milli Doğa Tarihi Müzesi’nden Marie-Hélene Moncel ise bu tarz bir ipliğin doğal yollarla oluşamayacağını belirtiyor.
Son zamanlarda, neandertallerin homo sapiens’le bir müddet beraber yaşadıktan sonra ortadan kaybolmalarını, homo sapiens’in bilişsel olarak üstün oluşuna dayandıran hipotezlere alternatif yorumlar da geliyor.
Oren Kolodny ve Marcus Feldman Nature Communications dergisinde 2017 yılında yayımladıkları bir makalede neandertallerin neden tükendikleri sorusunun cevabını arıyordu. Araştırmacılara göre, mevcut hipotezlerin çoğu, homo sapiens’in neandertallerin yerini almasını, ya çevre değişimine ya da Orta Paleolitik çağın sonlarına doğru Afrika’nın dışına Doğu Akdeniz’e ve Avrasya bölgesine göç etmeye başlayan homo sapiens’le rekabet edemeyişlerine bağlar. Bu ikinci varsayım homo sapiens’in belli avantajlara sahip olduğu fikrine dayanıyor. Arkeolojik bulgulara göre, modern insan diye anılan homo sapiens’le neandertaller Avrupa’da ve Doğu Akdeniz’de 10-000 ila 15.000 yıl boyunca birlikte yaşadı. Daha sonra neandertaller tamamen ortadan kayboldu. 2013 yılında bir neandertal DNA’sı üzerine yapılan araştırmalar ise homo sapiens’in neandertal topluluklarına daha erken bir dönemde girdiğini gösteriyor.
Neandertallerin neden ortadan kaybolduğuna dair varsayımlar ise bu araştırmacılara göre iki kategoride yer alıyor. Bunlardan ilki iklimde görülen değişimlere, salgınlara vs. işaret ederken, ikincisi homo sapiens’le girilen dolaylı, dolaysız rekabette neandertallerin yenik düştüğüne işaret ediyor. Bunun nedeninin ise seçilimde homo sapiens’in belli avantajlara sahip olması olduğu öne sürülüyor. Diyetlerinin daha çeşitli olması, daha verimli bir biçimde kendilerini idame etmelerinin yanı sıra en çok dillendirilen nedense bilişsel kapasitelerinin daha üstün olması. Bu üstünlük varsayımlara göre alet kullanımında, sembolik düşüncede ve sanatsal ifadede daha üstün oluşları ayrıca dil kullanımında kendini gösteriyor.
Ancak Kolodny ve Feldman, neandertallerin soyunun tükenmesini açıklamak için böyle bir varsayımın gerekli olmadığını düşünüyor. Onlara göre, daha nötr demografik süreçler yüzünden böyle bir evrimsel seçilim yaşanmış olabilir. İki tür arasında bu tarz bir bilişsel fark olmasa bile homo sapiens’in Afrika’dan Doğu Akdeniz’e ve Avrupa’ya göçünün tek başına bu sonucu doğurmaya yeteceğini kullandıkları demografik modellerle gösteriyorlar.
Ana görsel: Abri du Maras’da bulunan neandertal ipliğinin SEM fotoğrafı. M.H. Moncel