S4: Her ne kadar “toplumsal cinsiyet” [gender] teriminin cinsiyet çalışmaları alanının tartışmasız temeli olduğu düşünülse de, söz konusu terimin kavramsal mirası spesifik olarak Anglo-Amerikan düşünce dünyasına ve dilbilimine dayanır. Toplumsal cinsiyet üzerine çalışan feminist araştırmacılar genelde biyolojik determinizm ve biyolojik özcülüğe karşı bir argüman ileri sürer ve (bilimsel) düşüncedeki ana geleneklerin yanı sıra Kıta Avrupası’ndaki feminist felsefeye (örneğin, Luce Irigaray’ın çalışmaları) de sabit bir cinsel ontoloji atfeder. Félix Guattari söz konusu sorunlar hakkındaki görüşünü bir söyleşi sırasında özetlemiş ve şöyle demiştir:
Gilles Deleuze ve ben cinsellik hakkında neredeyse hiç konuşmama ve bunun yerine arzu hakkında konuşma gibi bir konum benimsemişsek nedeni, yaşam ve yaratım meselelerinin asla fizyolojik işlevlere, üreme işlevlerine, bedenin belirli bir boyutuna indirgenemeyeceğini düşünmemizdir. Bu meseleler daima ya bireyin ötesinde, toplumsal veya siyasal alanda ya da bireysel düzeyin berisinde olan öğeler ihtiva eder (Guattari ve Rolnik [1982] 2008, 411).
“Cinsel fark” hakkındaki bu temsiliyetçi-olmayan görüş sizin söz konusu kavramı okuyuşunuza yakın görünüyor. Bir onto-epistemoloji önermeniz, madde (diğerlerinin yanı sıra bedensel madde) ve anlamın nasıl zaten daima içkin olarak birbirine sarmalanmış ve geçişken olduğunu gösteriyor. Yine de psikanalizden bir terim (arzu gibi) almak yerine siz fiziği (Bohr’un kavramsal aygıtlarını) işe karıştırıyorsunuz. Öyleyse feminizminizi ifade etmekte kuantum fiziği nasıl yardımcı oluyor?
Eros, arzu, yaşam kuvvetleri her şeyi kateder; sadece belirli beden parçalarını veya beden parçaları arasındaki özel etkileşim türlerini değil. Maddenin kendisi, arzunun aktığı bir alt-katman veya mecra değildir. Bizzat maddesellik zaten daima bir arzulama dinamizmidir; tekrarlayıcı bir yeniden yapılandırma, enerji alan ve veren, hayat bulmuş ve hayat verendir.
Karen Barad: Bir on yıl önce sık sık şöyle bir soruyla karşılaşırdım: “Çalışmanız kadınlarla veya toplumsal cinsiyetle ilgili olmadığına göre bunun feminizmle ne alakası var?” Elbette yanıtım çalışmam “her açıdan feminizmle ilgili” şeklindeydi. Ne mutlu ki sorduğunuz soru, andığım soruyu güdüleyen düşünme tarzının birkaç ışık yılı ötesinde. Ayrıca o dönemden bu yana sohbet düzeyinin de değiştiğini ve doğrudan konuya girebileceğimi varsayıyorum. Eros, arzu, yaşam kuvvetleri her şeyi kateder; sadece belirli beden parçalarını veya beden parçaları arasındaki özel etkileşim türlerini değil. Maddenin kendisi, arzunun aktığı bir alt-katman veya mecra değildir. Bizzat maddesellik zaten daima bir arzulama dinamizmidir; tekrarlayıcı bir yeniden yapılandırma, enerji alan ve veren, hayat bulmuş ve hayat verendir. Ben bilhassa maddenin (matter) nasıl olup da bir mesele olduğuyla (to matter) ilgilenegeldim. Maddenin kendini nasıl olup da hissettirdiğiyle. Görünürde kadınlar veya insanlar, yahut herhangi bir başka makroskobik varlık olsun olmasın, bu feminist bir tasarı. Diğer yeni materyalist feministlerle birlikte -bu bakımdan Vicki Kirby dikkate değerdir- hissetmenin, arzulamanın ve deneyimlemenin insan bilincinin müstesna nitelikleri veya yetileri olmadığını düşünüyorum. Madde hisseder, konuşur, acı çeker, arzular, özler ve anımsar. Ayrıca bu hususta Noela Davis’in yeni materyalizm üzerine yazısına da bakabilirsiniz (Davis 2009). Bu meseleyi kitabımın 7. bölümünde daha berrak hale getirmeye çalıştım; çok fazla ilgi görmüş ve dikkat çekmiş olmasına rağmen özelde feministlerden pek ilgi görmedi. Bu bölümde, en azından bana göre, pek çok mühim ve düşündürücü şey var. Dolayısıyla üzerinden geçmek isterim, zira şeylerin fiziğini derinlemesine ele alan bir bölüm. Beşeri bilimler ve sosyal bilimler üzerine çalışan pek çok araştırmacı, bu bölümün kendi düşünceleriyle alakasız olduğunu varsayıyor. Feminizm derslerimde hep fizik öğretiyorum; bir nedeni fiziğin, tam da biraz önce bahsettiğim şekilde bilimsel meselelerin ve bilimsel okur-yazarlığın oldukça dar çerçevesini sorgulaması. Bilimle ilgilenmekten kim mesuldür? Bahsettiğim bölümde yer alanların üzerinden sizinle birlikte geçmek isterim çünkü bunun, madde, uzay ve zaman vs. üstüne bazı temel feminist meseleleri gözden geçirmek üzere gerçekten önemli yollar içerdiğini düşünüyorum.
Diğer yeni materyalist feministlerle birlikte -bu bakımdan Vicki Kirby dikkate değerdir- hissetmenin, arzulamanın ve deneyimlemenin insan bilincinin müstesna nitelikleri veya yetileri olmadığını düşünüyorum. Madde hisseder, konuşur, acı çeker, arzular, özler ve anımsar.
Size şimdi kuantum fiziğinde bilinmesi gerekenlere dair süper hızlandırılmış bir ders vereceğim ve daha sonra bazı sonuçları göstermek amacıyla 7. bölümde yer alanlara ve toplumsal adalet meselelerini düşünmek açısından burada bana göre temel olan çıkarımlara geleceğim. Öyleyse işte kuantum fiziği üzerine hızlandırılmış dersim.
Klasik fiziğe göre dünyada yalnızca iki tür varlık vardır; parçacıklar ve dalgalar. Parçacıklar, dalgalardan çok farklıdır. Parçacıklar uzayda ve zamanda belirli bir yer kaplayan lokal varlıklardır, iki parçacık aynı anda aynı yerde olamaz. Dalgalar ise hiçbir şekilde varlık değildir, bunlar daha ziyade alanlardaki bozulmalardır. Okyanustaki dalgaları düşünürseniz, dalgaların sık sık birbiriyle üst üste bindiğini görürsünüz. Aynı anda aynı yerde bulunmaları mümkündür, dalgalar bu özellikleriyle tanınırlar. Öyleyse bir yanda elimizde yerelleşmiş bir şey var, öte yanda hiç de yerelleşmeyen bir şey. Ontolojik bakımdan söyleyecek olursak bunlar çok ayrı türde varlıklardır. Fizikte bir varlığın parçacık mı, yoksa dalga mı olduğunu öğrenmek için kullanılabilecek ve çift-yarık düzeneği olarak adlandırılan çok basit bir düzenek vardır. Bir çuval bilye alıp iki yarığa doğru rasgele attığınızda sonuçta parçacıkların çoğunun doğrudan iki yarığın karşısına vardıklarını görürüz. Bu sonuç “saçılım [scatter] deseni” olarak adlandırılır. Bulunduğumuz odada kapıya doğru deli gibi tenis topları fırlatırsam birçoğunun kapının karşısına varacağını, birkaçının yanlara doğru dağılacağını düşünebilirsiniz. Aksine, suda dalgalara neden olan bir dalga makinesi düşünün. Oluşan dalgalar, üzerinde iki delik olan bu tür bir “dalga kıran”a çarptığında her iki delikte de iki dalga kaynağı oluşur ve tıpkı bir gölete aynı anda iki taş attığınızda olduğu gibi eşmerkezli, üst üste binen daireler deliklerden yayılır. Buysa bir kırınım desenidir ve dalgaların güçlendiğine şahit olursunuz. İki dalga zirve noktalarında karşılaştığında daha yüksek bir dalga oluştururlar. Gelgelelim bazen bir zirve noktasının dip noktasıyla karşılaştığı olur ve iki dalga birbirini sıfırlar. Bu da çok farklı türde bir desen meydana getirir.
Peki elektronları çift-yarık düzeneğiyle test edersek ne olur? Elektronları küçük parçacıklar olarak düşünmeye alıştığımız için, bir parçacık deseni oluşturacaklarını düşünebilirsiniz. Fakat gerçekte elde ettiğimiz sonuca göre, elektronlar kırınım veya dalga deseni sergiler. Halbuki görmüş olduğumuz gibi, kırınım desenlerini üst üste binen dalgalar yaratır. Ama nasıl olur da elektronlar üst üste binebilir? Sonuçta parçacıklardır, üst üste binemezler. Elektronların üst üste bindiğini düşünüyorsanız, her seferinde yalnızca bir elektron göndererek bunu test edebilirsiniz. Her seferinde yalnızca bir elektron gönderdiğinizde, sonunda gene kırınım desenini elde edersiniz. Söz konusu kırınım desenini açıklamamız mümkün değil gibidir; parçacığın nasıl olur da bir dalga gibi davrandığı gizem gibi görünür. Bu mesele bilhassa Einstein’ı çok rahatsız etmişti, elektronun yarıklardan geçtiğini fiili olarak gördüğümüz bir deney yapmamızı önermişti. Şimdi buna imkan veren hangi-yarık dedektörü [which-slit detector] deneyinden bahsetmek istiyorum, zira varmaya çalıştığım yer tam da burası. Söz konusu deneyde üst yarık yerine yaylı bir yarık yerleştiririm. Parçacık üst yarıktan geçerse momentumunun bir kısmını üst yarığa aktarır ve yarık hafifçe yerinden oynar: Böylece “İşte üst yarıktan geçti” diyebilirim. Dolayısıyla bu, elektron ekrana doğru yol alırken hangi yarıktan geçtiğini ölçmenin bir yoludur. Einstein bu deneyi yapacak olursak elektronu hem yarıklardan biri veya diğerinden geçtiği için bir parçacık olarak davranırken hem de söz konusu girişim desenini sergilediği için bir dalga olarak davranırken yakalayacağımızı ve bunun da kuantum mekaniğinin çelişkili olduğunu ve meseleyi düşünmenin başka bir yolunu bulmamız gerektiğini kanıtlayacağını söylemişti. Ama Bohr “Dur bakalım, biraz yavaş” diye yanıtlar. Böyle bir deney yapacak olursanız düzeneği değiştirmiş olursunuz. Halbuki her deneyde bir olgu gözlemleriz veya düzenek ile gözlemlenen nesnenin dolanıklığı, yahut ayrılamazlığıdır. Bohr, çift yarık düzeneğinde Einstein’ın önerdiği gibi bir değişiklik yapılması halinde kırınım deseni değil parçacık deseni elde edileceğini söyler. İnsanın uykusunu kaçıracak bir durum. Çünkü bu sözler, elektronun ontolojisinin nasıl ölçüm yaptığıma göre değiştiği anlamına gelir. İzin verirseniz hızlandırılmış kuantum dersimi hemen bitireyim. Bohr’un buna dair bir açıklaması vardır: ölçtüğümüz özellikler bağımsız nesnelere atfedilemez. Bağımsız nesneler soyut nosyonlardır. Bu ise hatalı bir nesnel göndergedir. Hakiki nesnel gönderge olgudur –elektron ile düzenek olarak adlandırılan şeyin iç-ilişkisel edimidir. Öyleyse düzeneği değiştirdiğimizde ontolojinin değişmesi olgusu şaşırtıcı değildir, zira böyle yaparak tamamıyla farklı bir olguyu soruşturmuş oluruz.
Şimdi 7. bölümde yer alanlara geçeceğim, zira, tekrar etmek gerekirse, bence bu bölümde önemli feminist “dersler” var. Elbette “feminist dersler” tanımlamam gereken çarpıtıcı bir kısaltma. Çünkü failî gerçekçilikle birlikte sunduğum şey halihazırda feminist dersler içeriyor ve 7. bölümün güzelliğinin bir kısmı da bundan kaynaklanıyor. Hem feminist teoriden hem fizikten içgörüler almak ve failî gerçekçiliği inşa ederken bunları birbiri üzerinden okumak beni inanılmaz tatmin ediyor, bu noktadan yola çıkıp geri giderek failî gerçekçiliğin kuantum fiziğindeki belirli türden temel sorunları çözüp çözemeyeceğini görmek de öyle. Failî gerçekçiliğin böyle bir şeyi yapacak kadar sağlam olması ve feminist teorinin fizik için söyleyecek önemli şeylerinin olması olgusu büsbütün harika, ayrıca temas etmek istediğim nokta için de anahtar önemde. Aslına bakarsanız failî gerçekçilikle bilim yapılabileceğini gerçekten gösterip bu açıdan söz konusu kuramın ne kadar faydalı olduğunu ortaya çıkardığımda, bu sonucu bir fizik dergisinde mi yayınlasam yoksa fizikçileri fizik hakkında bir şeyler öğrenmek için feminist bir kitaba başvurmaya mecbur etmek için bunu bir kitap olarak mı yayınlasam bilemedim. İkincisini seçtim, ama geriye dönüp baktığımda sanırım bir hataydı, çünkü öncelikle kitabın yayımlanması çok uzun sürdü (3 yıldan fazla), ayrıca belli ki bazı fizikçiler fikirlerimi bana referans vermeksizin kullanıyor. Yayımlama pratikleri daima siyasidir.
Asıl konuya dönecek olursak, Bohr ile Heisenberg tamamıyla karşıt görüşteydi. Yani yalnızca Bohr ile Einstein değil, Bohr ile Heisenberg de. Heisenberg düzenek değiştirildiğinde dalga deseninden parçacık desenine geçilmesinin nedeninin parçacığın etkilenmesi olduğunu düşünüyordu. Bu ise, her ölçüm ölçülen şeyi etkilediği için bilebileceklerimize bir sınır çeker. Bunu “(Heisenberg) Belirsizlik İlkesi” olarak adlandırdı, bu ilke gördüğüm kadarıyla Amerikalılardan ziyade Avrupalılara daha tanıdık geliyor. Fakat Bohr buna karşı çıkarak Heisenberg’in belirsizliği ortaya atarak temel bir hata yaptığını, aslında söz konusu olanın hiçbir şekilde belirsizlik (uncertainty) değil, daha ziyade belirlenemezlik (indeterminancy) olduğunu söyler. Yani bir ölçüm yaptığımızda ortada bir şeyi etkilememiz, dolayısıyla da bilgimizin kuşkulu olması gibi bir mesele yoktur; daha ziyade, kendilik olarak adlandırmak istediğimiz şeylerin iç-ilişkisel ölçüm anından önce içsel özellikleri ve içsel sınırları yoktur. Başka bir deyişle, Bohr şeylerin belirlenemez olduğunu söyler, ölçüm öncesinde hiçbir şey yoktur, şeylerin belirlenebilir sınırlarını ve özelliklerini üreten şey ölçümün ta kendisidir. Dolayısıyla Bohr’unki epistemolojik bir ilkeden çok, ontolojik bir ilkedir. Yani, parçacıklar benim konum olarak adlandırılan şeyi ölçmemden bağımsız olarak bir konuma sahip değildir.
Kimin haklı olduğunu ayırt etmenin bilimsel bir yolu yokmuş gibidir; zira mevzu bahis olan, herhangi bir ölçüm yapmadan önce neler olduğu hakkında ampirik bir sonuç göstermektir. Dolayısıyla bunu çözmenin bir yolu yok gibi görünür. Fakat aslında bunu yapmak mümkün ve bu muhteşem bir şey! Artık deneysel metafizik yapabiliyoruz, bu da elbette fizik ile metafizik veya felsefe arasında asla keskin bir sınır bulunmadığı gerçeğinin bir göstergesidir sadece. Daha önce teknolojik bakımdan mümkün olmayan, yaklaşık olarak son on yılda fizikçiler tarafından uygulanabilen harika ve gerçekten şaşırtıcı bir deney var. Bohr ve Heisenberg’in bu ünlü Gedanken veya düşünce deneyleri artık ilk kez fiili olarak bir laboratuvarda gerçekleştirilebiliyor. Onlar bu deneylerin gerçekleştirileceğini asla düşünmemişlerdi, yani bunlar fiilen yapılacak deneyler olarak değil, düşünmeye yardımcı olacak araçlar olarak görülüyordu. Fakat şimdi söz konusu deneyi gerçekleştirmek, parçacığın hangi yarıktan geçtiğini ölçtüğümde ne olduğunu göstermek teknolojik açıdan mümkün. Haklı olan Einstein mıydı? Elektronu hem bir parçacık hem de bir dalga halinde yakalayıp kuantum teorisinin kendisiyle çeliştiğini mi göreceğiz? Yoksa Bohr mu haklı? Parçacığın hangi yarıktan geçtiğini ölçtüğümde parçacık deseni mi elde edeceğim, girişim deseni yok mu olacak? Fakat daha da güzeli, fizikçilerin bu durumda Heisenberg’in zaten var olan bir şeyi etkileme açıklamasının açıklamanın bir parçası olamayacağı bir deney tasarlamış olması. Dolayısıyla Heisenberg söz konusu deneyin tasarımı sayesinde saf dışı bırakılır. Sonuçta ortaya çıkan neyse, etkilenmeden başka bir nedenle ortaya çıkmış olmalıdır.
Deneyde atomlardan, rubidyum atomlarından oluşan bir ışın gelir. Rubidyum atomları çift yarığa varmadan önce bunlara biraz enerji veren bir lazer ışını vardır. Atom enerji aldığında rubidyumun iç yörüngesindeki elektron, lazer ışınından gelen enerjiyle daha yüksek bir enerji düzeyine çıkar. Şimdiyse elektron “uyarılmış (excited) hal” denen bir haldedir. Görüyorsunuz ya, fizikte arzu zaten bahis konusu! Daha sonra atom mikromaser oyuklarına girer. Hangi yarıktan geçtiğini tespit eden detektör budur. Mikromaser oyukları hakkında bilmeniz gereken tek şey şu: Uyarılmış haldeki rubidyum atomu bir mikromaser oyuğuna girdiğinde elektron zorunlu olarak temel haline geri döner ve böylelikle bir foton salar; bu iz fotonunu ya üst oyuk ya da alt oyuğa bırakır ve daha sonra iki yarık boyunca yoluna devam eder. Böylelikle rubidyum atomu iki yarıktan geçerek ekrana çarpar. İşte deneyimiz bu. Heisenberg’in bu deneyin bir parçası olmamasının nedeniyse, rubidyum atomunu önce uyarılmış hale sokup daha sonra geri dönmesini sağlayarak atomun ileri momentumunu etkileyecek bir şey gerçekleşmediğini gösterebilmemizdir. Atom etkilenmemiştir. Burada fizikçiler, rubidyum atomlarının ileri momentumunu etkilemeyen çok zekice bir hangi-yarık detektörü [which-slit detector] yapmışlardır. Böylelikle bir etki altında kalmadan geçtiği yarığın birinci veya ikinci detektöründe bilgi veren bir iz bırakacaktır. Hangi-yarık detektörü olmadan rubidyum atomlarını çift yarığa gönderecek olursanız bir kırınım deseni oluşur. Fakat lazeri ve mikromaser oyuklarını koyar ve hangi yarıktan geçtiğini öğrenmeye çalışırsanız sonuç değişir ve bir saçılım deseni veya parçacık deseni oluşur. Yani ikinci durumda ortaya çıkan kesinlikle bir saçılma desenidir (dalgaların almaşık yoğunluk deseni değil). Burada hiçbir etkilenme olmadığını söylemiştim, dolayısıyla halihazırda hayret vericidir bu sonuç. Bohr’un haklı ve Einstein’ın haksız olduğunu gösterebilmeniz açısından hayret vericidir.
Fakat biz feministler olarak dikkat etmemiz gereken nokta şimdi geliyor, çünkü tüm bunlardan gerçekten şaşırtıcı bir şey ortaya çıkıyor: Atomun hangi yarıktan geçtiğini ölçerken hiçbir şeyi etkilemediğime göre, atom yarıklardan birinde bilgi veren bir iz (bir foton) bıraktıktan sonra, o bilgiyi silersem ne olacağını sorabilirsiniz. Gene kırınım deseni mi elde ederim? Bir etkileme olsaydı “etkilenmeyi tamamen ortadan kaldırmak” çok zor olurdu. Ama hatırlayın, burada hiçbir etkileme yoktur. Öyleyse hangi yarıktan geçtiği bilgisini silersem kırınım deseni elde eder miyim? Buradaki silme işlemi hangi yarıktan geçtiği bilgisinin silinmesinden ibarettir ve bunu da şöyle yaparım: Elimde iki farklı oyuk var ve bu iki mikromaser oyuğu arasındaki bölmeyi çıkarıp yerine bir foton-soğurucu tabaka koyarım. Rubidyum atomlarının oradan geçip ekrana çarptığını hatırlayın. Fakat rubidyum atomları geride, birinci veya ikinci oyukta bir foton, yani bir ışık kuantumu bırakırlar. Aralarına bir foton soğurucu tabaka koymam durumunda foton soğurulursa hangi taraftan geldiği bilgisini silmiş olurum. İşte bilgiyi böyle sileceğim. Böylelikle bir dizi kepenk yerleştiririm (evinizdeki pencerelerde bulunan kepenkler gibi, kapattığınızda ışığı geçirmezler, açtığınızda ışık içeri girer). Bu kepenkleri kapattığımızda, hangi yarıktan geçtiği bilgisine sahip olduğum durumun aynısını oluşturmuş olurum. Fakat kepenkleri açtığımda bilginin silinmesi olanağı ortaya çıkar.
Şimdi deneyi yapacak olursam ve kepenkleri açarsam bir kırınım deseni oluşacağını gösterebilirim! Her şey gitgide tuhaflaşıyor. Elimde bu rubidyum atomları var ve çift yarık detektörüne doğru gidiyorlar. Oyuklardan birinde bilgi veren bir foton bırakıyorlar. İki yarıktan geçip ekrana çarpmalarına izin vereceğim. Şimdiyse kepenkleri açıp açmamaya ve hangi yarıktan geçtiği bilgisini silip silmemeye sonradan karar vereceğim. Bu “gecikmiş seçim” modu olarak adlandırılır. Hangi yarıktan geçtiği bilgisi silinmiş olanların izini sürecek olursam elde ettiğim bir kırınım deseni olur. Başka bir deyişle, rubidyum atomunun ekrana çarptıktan sonra bir parçacık gibi mi yoksa dalga gibi mi davrandığını belirleyebilirim. Yani bir parçacık gibi tek seferde tek bir yarıktan mı geçti, yoksa bir dalga gibi aynı anda her iki yarıktan da mı geçti belirleyebilirim. Başka bir deyişle, ekrana çarptıktan ve düzenekten geçtikten sonra ontolojisini belirleyebilirim.
Fiziği feminizme katmak kadar, feminizmi fiziğe katmak da bana çok önemli görünüyor.
Dolayısıyla buradaki mesele şu: Fizikçiler bunu nasıl yorumluyor? Fizikçiler bunu, geçmişi değiştirebileceğimiz şeklinde yorumluyor. Çünkü yarıklardan geçtikten sonra yarıklardan geçme tarzını değiştirebiliyorum. Böylelikle olanın silinmesi, kırınım deseninin geri getirilmesi ve saatin geri sarılması veya geçtikten sonra parçacığın geçme tarzının değiştirilmesinden bahsediyorlar: geçmişi değiştirebilme. Bununla beraber, ben bunun çok uygun bir nostaljik fantezi türü olduğunu öne sürüyorum. Buna kendilerini kaptırdıkları için fizikçileri suçlayamam, bence çok baştan çıkarıcı bir fantezi. Muhtemelen geçmişi, bedenimizde bıraktığı izleri, dünyayı maddileştirdiğimiz yolları değiştirebilmeyi istememiş kimse yoktur; bilhassa dikkatli olmadığımız, yaptığımızı geri almak istediğimizde, geri dönüp farklı bir şekilde yapmak istediğimizde. Fakat bu deneyin mümkün olan hakkında bize söylediği gerçekten de bu mudur?
Burada gördüğümüz, zamanın evrensel olarak verili olmadığı, çeşitli maddi pratikler üzerinden eklemlendiği ve tekrar senkronize olduğudur. Başka şekilde söylersek, tıpkı konum, momentum, dalga ve parçacık gibi zamanın kendisinin de yalnızca tekil fenomenler bağlamında bir anlamı vardır.
Deneye daha dikkatli baktığımızda –bunların tamamı 7. bölümde açıklanıyor– başlangıçtaki kırınım deseninin hiçbir şekilde geri getirilmediği ve burada hiç de tam silinmenin söz konusu olmadığı ortaya çıkar. Burada meydana gelen şey, zaten olmuş bir geçmişi devreye almakla ilgili değildir. Görüyorsunuz, zamanın verili bir dışsallık, yalnızca ileri doğru giden bir parametre olduğunu varsayıyoruz: geçmişin çoktan vuku bulduğunu ve şimdinin, o “şimdi” ânının geçmişe kayıp gittiğini ve geleceğin henüz gelmediğini. Fakat feminist teoriden, post-yapısalcı teoriden gelen içgörüleri ve Kültür Araştırmalarının bize söylediklerini kullanarak ve bunları fiziğe katarak dikkatlice inceleyecek olursak gerçekte vuku bulanın aslında zamansallığın imali olduğunu görebiliriz. Burada zamansallığa dair öne çıkan sorular var. Burada gördüğümüz, zamanın evrensel olarak verili olmadığı, çeşitli maddi pratikler üzerinden eklemlendiği ve tekrar senkronize olduğudur. Başka şekilde söylersek, tıpkı konum, momentum, dalga ve parçacık gibi zamanın kendisinin de yalnızca tekil fenomenler bağlamında bir anlamı vardır. Dolayısıyla burada söz konusu olan, fizikçilerin zamanı işaretlerken fiilen zamanı imal etmesidir; ve “geçmiş”, “şimdi” ve “gelecek” olarak düşündüğümüz şeylerin belirli bir dolanıklık biçimi olmasıdır. Bu deneyden öğrendiğimiz, var olanın iç-ilişkisel dolanıklıklar olduğu. Ayrıca, tekrar bir kırınım deseni elde etmemizin tek nedeni de budur.
Evvela “geçmiş” oradaydı gibi bir şey yoktur ve “gelecek” göz önüne serilecek olan değildir; “geçmiş” ile “gelecek” dünyanın süregiden iç-ilişkisel edimler üzerinden yinelemeli olarak yeniden şekillenir ve sarmalanır.
Önemli bir husus ise şudur: asıl kırınım deseni geri dönmez, yeni bir kırınım deseni yaratılır; kırınımın (yani dolaşıklık etkilerinin) izinin sürülmesinin biraz güç olduğu bir desendir. Dolayısıyla mesele silme ve geri dönme meselesi değildir. Söz konusu olan bir dolaşıklık, iç-ilişkisel edim olmadır. Evvela “geçmiş” oradaydı gibi bir şey yoktur ve “gelecek” göz önüne serilecek olan değildir; “geçmiş” ile “gelecek” dünyanın süregiden iç-ilişkisel edimler üzerinden yinelemeli olarak yeniden şekillenir ve sarmalanır. Geçmiş, şimdi ve gelecek arasında içsel olarak belirli bir ilişki yoktur. Nedensellik, bilardo topu nedenselliği –yani nedeni takip eden bir sonuç– olarak değil, iç-ilişkisel edim olarak ele alındığında silme fantezisi mümkün değildir, fakat telafi olasılıkları vardır. Zaman içinde belirli ayrık anları geri alma anlamında “geçmişi değiştirmek” bir illüzyondur. Bununla birlikte, gelecek gibi geçmiş de kapalı değildir. Fakat buradaki mesele “silme” değildir. Bir anlamda, ki bu çok önemlidir, “geçmiş” değişime açıktır. Geçmiş, uzay-zaman-maddenin yinelemeli bir açımlanması (unfolding) içerisinde telafi edilebilir, üretken tarzda yeniden şekillendirilebilir. Fakat çökelti etkileri, izi silinemez. Maddileşme etkilerinin belleği dünyaya yazılır. Dolayısıyla geçmişi değiştirmek asla bedeli veya mesuliyeti olmayan bir şey değildir. Yakın zamandaki bir doktora öğrencim, Astrid Schrader (çalışması gerçekten çok kayda değerdir) Social Studies of Science’da yayımlanan “Pfiesteria piscicida’ya (Balık Katili) karşı tepki: Toksik Mikrobiyolojide Hayaletvari Ontolojiler, Belirlenemezlik ve Yükümlülük” (2010) adlı yazısında çevre politikasına ilişkin dertlerin mevzusu olan küçük bir su organizması üzerinde önceden yürütülen çelişkili deneylerin, farklı laboratuvar pratikleri üzerinden zamanın nasıl farklı şekilde imal/senkronize edildiğinin izini sürerek uyumlu hale getirilebileceğini gösterir. Schrader belleğin, geçmişe ait bir mesele olmadığını, her hatırlandığında geçmişi baştan yarattığını ileri sürer.
Bir anlamda, ki bu çok önemlidir, “geçmiş” değişime açıktır. Geçmiş, uzay-zaman-maddenin yinelemeli bir açımlanması (unfolding) içerisinde telafi edilebilir, üretken tarzda yeniden şekillendirilebilir. Fakat çökelti etkileri, izi silinemez. Maddileşme etkilerinin belleği dünyaya yazılır. Dolayısıyla geçmişi değiştirmek asla bedeli veya mesuliyeti olmayan bir şey değildir.
Kuantum fiziğiyle iştigal ederek öğrendiklerimin feminist meseleler ve pratikleri daha iyi anlamama yardımcı olduğunu açıklığa kavuşturmaya çalışıyoruz, ister inanın ister inanmayın tüm bunlar sorunuzun yanıtı. Bu çalışmaya karşı beslediğim tutku bütün bu temellere dayanıyor, adalet ve etik meselelerinde de her daim ayaklarının yere bastığını umuyorum. Beni şevk eden şey salt bu işte. Dolayısıyla, fizik, Derrida’nın gelmekte olan adalet (justice-to-come) mefhumuna materyalist bir anlam vermeme yardımcı oluyor, bu peşinen ne olduğunu bildiğimizi varsaydığımız ve sonsuza kadar sabitlenmiş bir adalet değil. Öyleyse bu kısa yanıtı Derrida’dan birkaç alıntıyla bitirmek isterim:
[Mesele] değiştirilmiş –geçmiş veya gelecek– şimdilerin ufuklarıyla ilgili değil, asla şimdi olmamış ve olmayacak, geleceği asla mevcudiyet biçiminde bir üretim veya yeniden üretim/çoğaltma olmayacak bir “geçmiş” ile ilgilidir. (Derrida [1968] 1982, 21; vurgular metnin aslından).
Tüm canlı şimdinin ötesinde, canlı şimdiki zamanı [kendinden] ayıran (disjointe) şeyin içinde, henüz doğmamış̧ olanların ya da zaten ölmüş̧ olanların hayaletleri önünde […] herhangi bir sorumluluk ilkesi olmaksızın, herhangi bir adalet […] ne olanaklıdır ne de düşünülebilir. Canlı şimdinin bu kendi kendisinin çağdaşı-olamama durumu olmaksızın, […] orda olmayanlara karşı, artık mevcut olmayan ve yaşamayanlar ya da henüz mevcut olmayan ve yaşamayanlar için adalete duyulan bu saygı ve bu sorumluluk olmaksızın “nereye?”, “yarın nereye?” (whither?) sorusunu yöneltmenin ne anlamı olacaktır ki?1 (vurgular metnin aslından)
Bu fizikle bu kırınım mefhumuna dayalı uğraşımdan öğrendiklerime bir örnek: dünyanın belirli tarzlarda çökeltisini çıkarmaya aktif katılımımızın nasıl bir yükümlülük getirdiği. Her bir iç-ilişkisel edimde maddi olarak uzay-zaman-maddenin maddi yapılanmalarını yineleme şeklimize dikkat etmek. Geçmiş, şimdi ve gelecek daima yeniden işlenir. Bu da, fenomenlerin birden fazla zaman ve uzay boyunca kırılarak dağıldığı, zamansal ve uzaysal olarak yayıldığı ve toplumsal adalete ilişkin meselelere karşı yükümlülüğümüzün farklı bir nedensellik türü üzerinden düşünülmesi gerektiği anlamına gelir. Fiziği feminizme katmak kadar, feminizmi fiziğe katmak da bana çok önemli görünüyor. (Yanıtımı, fizikten öğrenilmiş ve feminizme uygulanmış bir şey olarak görmek, söylemek istediğim şey hakkındaki temel noktayı yanlış anlamaktır.)
Soru: Beşeri Bilimlerdeki birçok araştırmacının, özellikle bir etik içermiyor göründüğü için post-hümanist teorilerle büyük sorunları var, siz de etikten bahsettiniz. Bilhassa fiziği işe dahil ettiğinizde bu eleştiri kuşkusuz daha da güçlü olacak. Bununla birlikte, çalışmanızın birçok uğrağında yaklaşımınızda ima edilen etiğin, bahsettiğiniz gibi, sizin için büyük bir önemi olduğu izlenimi ediniyoruz. Kuşkusuz feminist tartışmaların bir parçası olmak isteniyorsa onto-epistemolojiyi bir etik-onto-epistemoloji olarak ifade etmemek imkânsız. “Posthumanist Performativity: Toward an Understanding of How Matter Comes to Matter” (Barad 2003) adlı makalenizde maddesel-söylemsel olana dair yaptığınız vurgu, sanki “mecra” fikrini eleştiriyor. Bu fikir, idealist bir biçimde, maddeden etkilenmeden uzay boyunca hareket ederek nihayetinde fiilen “aynı” veya değişmeden kalan anlamın maddesel olmayabileceği durumlar olduğunu iddia ediyor sanki. Metinleriniz böyle bir mecra fikrinin, madde ile anlamın zorunlu olarak dolanık olduğu argümanıyla çeliştiğini gösteriyor.
Öyleyse sorumuz, kelimeler ile şeylerin –eskiden adlandırıldığı şekliyle– “relata”sının metafiziğini reddeden bu ilişkisel ontolojinin nasıl anlaşılması gerektiğine dair. Maddenin mesele haline gelme tarzında etiğin konumu nedir?
Farklılaşma, Ötekileştirme, ayırmayla ilgili değil, tersine bağlantılar, bağlılıklar kurmakla ilgilidir.
Karen Barad: Söylediklerimden etik ve adalet meselelerinin çoktan dünyanın bizzat kumaşına işlenmiş olduğuna inandığımı görebileceğinizi düşünüyorum. Bunlar belirli mesele türlerine göre zaman zaman görüş alanımıza eklenen veya yerleştirilen ek bir mesele değildir. Varlık, maddeleşmeyle/mesele haline getirmeyle (mattering) işlenir. Epistemoloji, ontoloji ve etik ayrılmazdır. Olgusal mevzular (matters of fact), dert edilen mevzular (matters of concern), alaka gerektiren mevzular (matters of care) birbirleri içine geçmiştir. Ya da başka bir şekilde söylersem: Madde ile anlam koparılamaz. Failî gerçekçilik izahıma göre madde, iç-ilişkisel edim oluşunda (becoming) dünyanın dinamik bir ifadesi/eklemlenmesidir. İnsan bedenleri de dahil tüm cisimler dünyanın yinelemeli iç-ilişkisel edimde, edimselliğinde maddeleşir/mesele haline gelir. Sınırlar, özellikler ve anlamlar maddeleşmenin iç-ilişkisel edimi üzerinden diferansiyal olarak icra edilir. Farklılaşma kökten dışsallıklarla değil (bahsettiğim deneylerde bunu gördük), daha ziyade failî ayrılabilirlik olarak adlandırdığım durumla ilgilidir. Yani farklılaşma, Ötekileştirme, ayırmayla ilgili değil, tersine bağlantılar, bağlılıklar kurmakla ilgilidir. Dolayısıyla maddeselliğin bizzat doğası bir dolanıklıktır. Bundan dolayı failî kesmenin ediminin diğer tarafında kalan asla bizden ayrı bir şey değildir. Failî ayrılabilirlik, bireyleştirme değildir. Dolayısıyla etiğin derdi, kökten dışsallaştırılmış bir ötekiye doğru tepkiler vermek değil, bizim de parçası olduğumuz oluşun canlı ilişkiselliklerine karşı sorumluluk ve yükümlülüklerdir. Etik, maddeleşmek/mesele haline gelmek, parçası olduğumuz dolanık maddeselleşmeleri dikkate alma meselesidir; buna yeni yapılandırmalar, yeni öznellikler, yeni olasılıklar da dahil. En küçük kesmeler (cut) bile önemli. Öyleyse yükümlülük (responsibility) bir yanıt verebilme (respond) meselesidir. Kendimiz dediğim şeyden tamamıyla ayrı olmayan ötekinin yanıtını dinleme ve ötekine karşılık verme zorunluluğu. Ontoloji, epistemoloji ve etiği bu şekilde birlikte düşünme tarzı, zaten hep etik bir mesele olan dünyaya yönelir.
Soru: Son olarak; Badiou (2007) ve Meillassoux’nun ([2006] 2008) matematiğin kapsamını yeniden mutlaklaştırmasına benzer şekilde, fizik üzerinden materyalist bir etik önererek aslında Kant sonrası akademiyi kışkırtıyorsunuz. Disiplinler, çoklu disiplinerlik, disiplinler arasılık veya post-disiplinerlik tuzaklarına düşmeden, akademik araştırma manifestonuzu siz nasıl nitelendirirdiniz?
Karen Barad: Manifesto, arkadaşım ve meslektaşım Donna Haraway’in yapabileceği bir iş, ben o terime sahip çıkamam. [Gülüşmeler.] Elbette o bunu ironik olarak kullanıyor. Failî gerçekçilik bir manifesto değil: her şeyin gözler önüne serilebildiğini, serilebileceğini ve serileceğini verili kabul etmez. Tersine, dünyada geçerli olan etik dokuyu takdir etmek, bu dokuya ilgi çekmek için bir çağrı, bir rica, bir provokasyon, bir nida, tutkulu bir özlemdir. Etik ve adalet benim meselemin merkezini oluşturur ya da daha ziyade “benim” bizzat varlığımı, tüm varlığı katederler. Tekrarlarsam bana göre etik, maddeye ilişkin sorularımıza eklediğimiz bir dert değil, bizzat madde/mesele olmanın anlamının doğasıdır.
Kaynakça:
Jacques Derrida,Marx’ın Hayaletleri: Borç Durumu, Yas Çalışması ve Yeni Enternasyonel, Ayrıntı Yayınları, çev. Alp Tümertekin.
Karan Barad’ın röportajının ikinci kısmı ilk olarak Dünyanın Yerlileri sitesi için Ahmet Nuvit Bingöl tarafından çevrilmiş, çeviriyi Evren Yurttaş redakte etmiş ve Nalan Kurunç son okumasını yapmıştır. Terrabayt baskısının son okumasını Öznur Karakaş gerçekleştirmiştir.